Wikijunior: Lo Sistèma Solar/La Tèrra

La nòstra planeta, la Tèrra, es la tresena planeta del Sistèma Solar per çò qu'es de sa proximitat al Solelh e la cinquena per son diamètre. Fa partida de las planetas terrèstras o telluricas e es lo solet còrs celèste ont es confirmada la preséncia de vida. Vira a l'entorn del Solelh long d'una orbita que sembla una circonferéncia a una distància mejana de 149.600. 000 km (1 UA) e a una velocitat de 29,8 km/s. Vira sus se e a un periòde de rotacion de 23h56 min 3,5 s, movement que determina lo jorn e la nuèch. Son diamètre equatorial es de 12.756 km. A sonque un satellit natural, la Luna.

Se calcula que la vida i apareguèt fa de bilions d'annadas. Dempuèi aquel temps, la biosfèra de la Tèrra a alterat significativament l'atmosfèra e d'autras condicions abioticas sus la planeta, permetent la proliferacion d'organismes aerobics coma tanben la formacion de la cap d'ozòn que, amassa amb lo camp magnetic terrèstre, radiacions nocivas, çò que permet vida sul sòl. La forma de la Tèrra es plan pròcha d'un esferoïde ovalat — una forma rounded amb a bulge around de l'equator — encara que la forma precisa (lo geoïd) varia fins a mai de 100 mètres.[28] Lo diamètre mejan de l'esferoïde de referéncia es d'aperaquí 12.742 km. Mai aproximativament la distància es de 40.000 km/π perque lo mètre a l'origina foguèt definit coma 1/10,000,000 de la distància de l'equator al pòl nòrd a París, França.[29]

La rotacion de la Tèrra crea the equatorial bulge de manièra que lo diamètre equatorial es 43 km mai larg que lo diamètre d'un pòl a l'autre.[30] Las deviacions localas mai importantas dins la susfàcia rocosa de la Tèrra son lo Mont Everèst (8.848 m ensús del nivèl del mar) e la Fòssa Mariana (10.911 m enjós del nivèl del mar). Doncas comparat a un ellipsoïde perfièch, la Tèrra a una tolerància de mai o mens 584, o 0,17%, çò qu'es mens que la tolerància de 0.22% permesa dins lo joc de bilhard.[31] A caua de the bulge, the feature farthest del centre de la Tèrra es en realitat lo Mont Chimborazo en Ecuador.[32

La massa de la Tèrra es d'aproximativament 5,98×1024 kg.

Composicion e estructura

La composicion de la Tèrra es en massa:

fèrre:	34,6	%
oxigèn:	29,5	%
silici:	15,2	%
magnèsi:	12,7	%
niquèl:	2,4	%
sofre:	1,9	%
titani:	0,05	%
autres elements:	3,65	%

La Tèrra es compausada de jaces divèrses qu'an de composicions quimicas e un compòrtament geologic diferents:

• escòrça: es lo jaç mai superficial, a una prigondor que varia entre 12 km, dins los oceans, fins a 80 km dins los cratons (las porcions mai ancianas dels nuclèus continentals). Es compausada per de basalt dins las concas oceanicas e per de granit dins los continents.
• mantèl: es un jaç intermediari entre l'escòrça e lo nuclèu. Arriba fins a una prigondor de 2900 km. Es compausat per de peridotita.
• litosfèra: es la partida mai superficiala qu'a un foncionar elastic. A una espessor de 250 km e compren l'escòrça e la porcion superiora del mantèl.
• astenosfèra: es la porcion del mantèl que se compòrta d'un biais fluid.
• nuclèu: es lo jaç mai fonzut de la planeta e a una espessor de 3475 km. Es compausat d'un aliatge de fèrre e de niquèl e es dins aquesta partida qu'es generat lo camp magnetic terrèstre. Lo nuclèu se josdevesís el tanben en nuclèu intèrn, qu'es solid, e nuclèu extèrn, qu'es liquid.

Cal saber a mai que l'escòrça e una partida del mantèl superior forman la litosfèra.

Lo geoquimista F. W. Clarke calculèt que un pauc mai de 47% de la crosta terrèstra es facha d'oxigèn. Las rocas constituentas de la crosta terrèstra gaireben son totes d'oxids; lo clòr, lo sofre e lo fluor son las solas excepcions importantas a aquò e son total dins una roca es generalament plan mens que 1%. Los oxids principals son la silica, alumina, los oxides de fèrre, lime, magnesia, potash e soda. The silica functions principally as an acid, forming silicates, and all the commonest minerals of igneous rocks are of this nature. From a computation based on 1,672 analyses of all kinds of rocks, Clarke deduced that 99.22% were composed of 11 oxides (see the table at right.) All the other constituents occur only in very small quantities.[34]

Lo camp magnetic

Lo camp magnetic de la Tèrra es shaped roughly as a magnetic dipole, with the poles currently located proximate to the pòls geografics de la planeta. According to dynamo teoria, lo camp es generat within the molten outer core region ont la calor crea convection motions of conducting materials, e genera de corrents electrics. These in turn produsís lo camp magnetic de la Tèrra. The convection movements in the core son de natura caotica, e càmbian d'alinhament periodicament. This results in field reversals a d'intervals irregulars averaging a few times every million years. L'inversion mai recenta se debanèt fa aperaquí 700.000 ans.[76][77]

Aqueste camp forma la magnetosfèra, que deflects particulas in the solar wind. The sunward edge of the bow shock is located at about 13 times the radius de la Tèrra. La collision entre lo camp magnetic e lo vent solar forma la Van Allen radiation belts, un parelh de concentric, torus-shaped regions de particulas energetic charged. Quand lo plasma enters dins l'atmosfèra de la Tèrra at the magnetic poles, it forms l'auròra.

Quant a background estelas, demanda a la Tèrra, una mejana de 23 oras, 56 minutas e 4,091 segondas (un jorn sidereal) per rotate around the ais que connects los pòls nòrd e lo sud.[79] From Earth, the main apparent movement de còsses celèstes dins lo cèl (except that of meteors within the atmosphere and low-orbiting satellites) is to the west at a rate of 15°/h = 15'/min. This is equivalent to an apparent diameter of the Solelh o Luna cada doas minutas. (Las aparentas talhas aparentas del Solelh e de la Luna are approximately the same.)

La Tèrra fa lo torn de l'orbita del Solelh a una distància mejana de mai o mens 150 milions de quilomètres cada 365,2564 jorns solars (1 an sideral). A partir de la Tèrra, vesèm un movement aparent del Solelh respecte de las estelas a un ritme d'1°/jorn (o lo diamètre del Solelh o la Luna cada 12 oras) cap a l'Est. A causa d'aqueste movement, cal en mejana 24 oras — un jorn solar — perque la Tèrra faga una rotacion completa sus son ais faguent que lo Solelh torni al meridian. La velocitat orbitala mejan de la Tèrra es de 30 km/s (108.000 km/h o 67.000 mi/h), qu'es pro rapid per far lo diamètre de la planeta (aperaquí 12.600 km [7.800 mi]) en sèt minutas, e la distància a la Luna (384.000 km) en quatre oras.[65]

Foguèt la Tèrra fotografiada de l'espaci per primièr còp per Explorer 6 en 1959. Lo cosmonauta rus Iori Gagarin foguèt lo primièr uman que vistalhèt la Tèrra dempuèi l'espaci en 1961. L'equipatge de l'Apollo 8 foguèt lo primièr que vegèt an Earth-rise from lunar orbit en 1968. En 1972 the crew of the Apollo 17 produced la fotografia famosa "Bilha blava" de la planeta Tèrra (miratz al cap de la pagina). L'archivista de la NASA Mike Gentry a especulat que "The Blue Marble" es l'imatge mai distribuit dins l'istòria umana.

Earth and Moon from Mart, imaged by Mars Global Surveyor. Dempuèi l'espaci, se pòt veire la Tèrra to go through fasas similar a las fasas de la Luna e de Vènus. This appearance es causada per light that reflects off the Earth as it moves a l'entorn del Solelh. Las fasas seen depend upon the observer's location dins l'espaci, and the rate is determined by their orbital period, and by the orbital periòde orbital de la Tèrra itself. Las fasas de la Tèrra can be simulated by shining light sus un glòb de la Tèrra.

Un observaire sus Mart podriá veire la Tèrra passar per de fasas similar a las qu'un observaire an Earth-bound vei las fasas de Vènus (coma las descobriguèt Galilèu). Pasmens, un observaire fictional sul Solelh non veiriá pas la Tèrra going through fasas. L'observaire del Solelh sonque podriá desvistar lo costat lit de la Tèrra.

La Tèrra e la Luna vistas dempuèi Mart